Projekt Estimating Replicability of Polish Psychology, zainicjowany w 2022 roku, ma na celu analizę wiarygodności wyników badań psychologicznych i obecności wątpliwych praktyk badawczych w Polsce. Inicjatywa powstała w ramach Studenckiego Koła Otwartej Nauki na Uniwersytecie SWPS w Warszawie, a od 2023 roku jest realizowana w Stowarzyszeniu na rzecz Otwartej Nauki

Celem projektu jest przeprowadzenie badań metanaukowych opartych na możliwie kompletnej bazie danych artykułów z dziedziny psychologii. Baza obejmuje artykuły opublikowane w latach 2017-2021, a więc okres ostatniej ewaluacji ministerialnej.

W projekcie prerejestrowano wybrane hipotezy badawcze, które są dostępne pod adresem: https://osf.io/jgrbf

Wydaje się, że z podręczników do metodologii badań i statystyki korzystają zarówno studenci jak i pracownicy naukowi. Z pewnością takie podręczniki bywają cytowane w pracach magisterskich albo semestralnych i pojawiają się w sylabusach jako lektury obowiązkowe do zajęć. Na przykład, PWN tak reklamuje ostatnie wydanie podręcznika Brzezińskiego:„Metodologia badań psychologicznych” to kultowy już podręcznik, który od lat stanowi podstawową lekturę studentów oraz naukowców prowadzących działalność badawczą w obszarze nauk społecznych. Liczba cytowań tej publikacji zindeksowanych w Google Scholar przekracza 1100. W 20 lat od pierwszego wydania oddajemy w ręce Czytelników zaktualizowane, dostosowane do obecnych programów nauczania wydanie „Metodologii badań psychologicznych”. Uważna lektura pozwala łatwo stwierdzić, że zarówno ten podręcznik jak i inne podobne zawierają poważne błędy merytoryczne nawet w tych fragmentach, w których autorzy omawiają najbardziej podstawowe kwestie związane ze statystyką czy przyczynowością. Być może często z tego powodu podobne lub takie same poważne błędy merytoryczne można łatwo odnaleźć w licznych pracach magisterskich, doktoratach, czy artykułach naukowych. Głównym źródłem tych błędów wydaje się być brak elementarnej wiedzy autorów z zakresu matematycznych podstaw statystyki i wnioskowania przyczynowego. Wyjaśnię, dlaczego moim zdaniem to niepokojące zjawisko ma charakter uniwersalny, zaproponuję kilka minimalizujących szkody reguł, i będę zachęcał do wspólnego poszukiwania nowych, lepszych rozwiązań.

Syndrom wypalenia to zjawisko stanowiące zagrożenie dla ogólnego dobrostanu i zdrowia psychicznego człowieka. Chociaż pierwotnie był on opisywany jako zespół „wypalenia sił” w pracy zawodowej, analogicznie dotknięci tym problemem mogą być studenci, narażeni na wymagania związane z życiem akademickim i studenckim. Wypalenie akademickie to zjawisko wymagające wielopoziomowego spojrzenia. Na jego rozwój wpływają zarówno indywidualne, organizacyjne, jak i społeczne czynniki, uwzględnione w badaniu, którego wyniki zostaną zaprezentowane podczas wystąpienia. Celem było określenie czy i w jaki sposób czynniki te powiązane są z rozwojem wypalenia akademickiego oraz identyfikacja różnic i podobieństw w doświadczeniu tego syndromu w odrębnych grupach kierunkowych studentów.

Z inicjatywy studentek i studentów Instytutu Psychologii UJ Rada Instytutu podjęła temat udziału osób studiujących w projektach badawczych realizowanych przez pracowniczki i pracowników naukowych IPs. W odpowiedzi na potrzebę uporządkowania oraz wzmocnienia dobrych praktyk w tym zakresie powołano specjalną grupę roboczą ds. dobrych praktyk współpracy z osobami studiującymi. Jednym z kluczowych elementów pracy grupy roboczej była ankieta dotycząca doświadczeń i oczekiwań studentek i studentów związanych z udziałem w projektach badawczych. Została ona opracowana zespołowo, zatwierdzona przez grupę roboczą oraz przeprowadzona na przełomie marca i kwietnia 2025 roku, gromadząc ponad 50 odpowiedzi. Uzupełnieniem wyników ankiety będą także rozmowy pogłębione z osobami studiującymi, szczególnie posiadającymi doświadczenie współpracy w zespołach badawczych, mające na celu wypracowanie konstruktywnych propozycji rozwiązań zidentyfikowanych problemów. Na podstawie tych danych powstaną rekomendacje ze strony studenckiej, które zostaną uwzględnione w procesie formułowania końcowych zaleceń grupy roboczej dla Rady Instytutu. Będą one uzupełnieniem istniejących dokumentów UJ i obowiązujących regulaminów dotyczących współpracy osób studiujących z laboratoriami i zespołami badawczymi IPs. Wystąpienie będzie okazją do zaprezentowania wstępnych wyników i refleksji płynących z procesu badawczego oraz dyskusji nad kształtem finalnych rekomendacji, w tym nad potencjalną potrzebą formalizacji zasad udziału studentek i studentów w projektach badawczych IPs.

Interdyscyplinarność to dziś jedno z najczęściej przywoływanych pojęć w kontekście badań naukowych. Bywa postrzegana jako fundament rozwoju innowacyjnych projektów i eliminowania ograniczeń pojedynczych dyscyplin. W rzeczywistości wiąże się ona również z wyzwaniami organizacyjnymi oraz metodologicznymi. W wystąpieniu przedstawiono refleksję nad specyfiką współpracy interdyscyplinarnej na przykładzie projektu badawczego realizowanego w zespole złożonym z różnych specjalistów (psychologa, lekarzy oraz antropologów). Projekt ten koncentruje się na identyfikacji psychologicznych i antropometrycznych czynników mogących wpływać na skuteczność przyswajania i stosowania technik chirurgii robotycznej oraz laparoskopowej. Celem wystąpienia jest wyeksponowanie zalet integracji wiedzy i metod różnych dziedzin, jak również identyfikacja barier wynikających z odmiennych założeń teoretycznych, narzędzi badawczych i celów charakterystycznych dla poszczególnych dyscyplin naukowych.

Interdyscyplinarność to sposób podejścia do nauki i rozwiązywania problemów, który zakłada połączenie wiedzy i metod z różnych dziedzin. W praktyce akademickiej oznacza zespoły badawcze połączone z wielu różnych specjalistów, współpracujących ze sobą w celu wypracowania rzetelnej odpowiedzi na postawione pytanie badawcze. Uprawianie nauki w sposób interdyscyplinarny ma wiele korzyści. Często naukowcy popadają w schematyczne myślenie typowe dla danej dziedziny, przez co niektóre złożone problemy utykają w miejscu. Dzięki kontaktowi z reprezentujące inne specjalizacje naukowcami, możliwa jest wymiana spostrzeżeń i punktów widzenia, co pozwala na bardziej otwarte, holistyczne ujęcie zagadnienia – a dzięki temu za wyjście poza schematy myślenia. Ponadto, dzięki takim współpracom, nie trzeba specjalizować się w wielu dziedzinach, aby przeprowadzić skomplikowany eksperyment – możliwe jest rozdysponowanie działań.

Mnogość opinii i subiektywnie ,,prawidłowych” rozwiązań często jest źródłem konfliktu. Aby nauka mogła się rozwijać, ważne jest, aby takie decyzje nie były kłótnią o monopol na prawdę, a możliwością do skonfrontowania różnych punktów widzenia, co może zaskutkować uświadomieniem sobie schematów, jakim ulega naukowiec. Z perspektywy jednostki, interdyscyplinarne podejście do nauki ma jednak swoje wady, które są składową problemu „Publish or Perish”. Chcąc publikować, osoba o interdyscyplinarnym wykształceniu będzie zmuszona wysyłać swoje prace do czasopism specjalizujących się w różnych dziedzinach nauki, przez co zdobycie rozpoznawalności w którejś ze sfer może być utrudnione. Ponadto, wiąże się z pytaniem, czy można być za bardzo interdyscyplinarnym?

Postarając się odpowiedzieć na te pytania, odwołam się do pomysłów niemieckiego psychologa i historyka statystyki Gerda Gigerenzera na to, jak prawidłowo budować multi-dyscyplinarne środowisko naukowe, tak, aby współpraca była owocna i umożliwiała konfrontację różnych poglądów bez popadania w konflikt, w sposób, który będzie sprzyjający dla rozwoju projektu. Odwołam się do różnych stanowisk, zestawiających odmienne odczucia naukowców na temat interdyscyplinarności. Opowiem również o swoim doświadczeniu naukowym i prowadzonych przez siebie badaniach, w których łączę zagadnienia z dziedzin: neuropsychologii, nauk kognitywnych, psychofizjologii, neurobiologii i chronobiologii – a także o wyzwaniach, z jakimi się to łączy.

W ostatniej części wystąpienia zajmę się dylematem: czy mamy do czynienia z kompromisem, na którego jednej szali jest bycie pionerem lub znawcą jednej dziedziny, a na drugim bardziej okrojona znajomość większej ilości zagadnień? Czy można specjalizować się w wielu dziedzinach? Mimo, że na te pytania ciężko o jednoznaczną odpowiedź, opowiem o obydwu stanowiskach.

Współczesna psychologia coraz częściej funkcjonuje na styku różnych dziedzin nauki, takich jak neurobiologia, socjologia, informatyka czy filozofia. Proces ten, określany mianem interdyscyplinarności, przynosi wiele korzyści, takich jak nowe narzędzia badawcze, innowacyjne podejścia teoretyczne czy rozszerzenie zakresu tematów badawczych. Niemniej jednak, mimo niewątpliwego potencjału rozwoju, interdyscyplinarność może stanowić także poważne zagrożenie dla tożsamości psychologii jako samodzielnej dyscypliny naukowej.

Głównym celem niniejszego wystąpienia jest krytyczna analiza wyzwań wynikających z interdyscyplinarnego charakteru współczesnej psychologii. Przedstawione zostaną trzy główne obszary zagrożeń. Po pierwsze, zanik spójności teoretycznej psychologii jako dziedziny. Wprowadzenie obcych koncepcji teoretycznych, szczególnie z nauk przyrodniczych, może prowadzić do fragmentacji pola badawczego, w którym różne podejścia są trudne do zintegrowania w spójną całość. Przykładem jest rosnąca zależność psychologii od modeli neurobiologicznych, które, choć użyteczne, nie zawsze są adekwatne do analizy zjawisk na poziomie społecznym czy kulturowym.

Drugim powodem, dla którego można uznać interdyscyplinarność jako zagrożenie dla psychologii jest możliwość utraty autonomii metodologicznej. Adaptacje metod innych nauk mogą prowadzić do niedopasowania narzędzi do specyficznych problemów nauki jaką jest psychologia. Przykładowo zbyt duże poleganie na metodach neurobiologii powoduje pominięcie ważnych czynników kontekstowych, które są kluczowe dla zrozumienia ludzkiego zachowania

Po trzecie, napięcia w zakresie tożsamości naukowej psychologów. Rozmycie granic między psychologią a innymi dziedzinami nauki może utrudniać jednoznaczne zdefiniowanie kompetencji psychologów oraz ich roli w środowisku akademickim i społecznym. W efekcie psychologia może być postrzegana jako dyscyplina „pomocnicza” wobec innych nauk, co osłabia jej pozycję w debacie naukowej.

Wnioski płynące z tego wystąpienia podkreślają konieczność krytycznej refleksji nad rolą interdyscyplinarności w psychologii. Choć otwartość na różne perspektywy badawcze jest niezbędna dla rozwoju nauki, psychologia powinna dążyć do zachowania swojej tożsamości teoretycznej i metodologicznej. W tym celu konieczne jest stworzenie ram współpracy interdyscyplinarnej, które umożliwią integrację wiedzy z różnych dziedzin bez utraty specyficznego charakteru psychologii jako nauki.

Problem wpływu informacji na rozumowanie pomimo ich wycofania lub skorygowania nosi nazwę efektu przedłużonego wpływu (continued influence effect; CIE); badania nad nim są użyteczne m.in. w kontekście zagadnień związanych z uleganiem dezinformacji, formowaniem wrażeń, czy aktualizacją wiedzy i uczeniem się. Choć istnieje kilka konkurencyjnych teorii próbujących wyjaśnić CIE, wyniki najnowszych badań sugerują, że obecne modele teoretyczne są niepełne lub niewystarczające wobec złożoności i niejednorodności opisywanego zjawiska. W odpowiedzi na te ograniczenia opracowałam wstępne założenia modelu DIO (Dynamic Inference Optimization), potencjalnie integrującego dotychczasowe teorie oraz oferującego nowe możliwości eksplanacyjne.

Model ten, oparty zarówno na analizach teoretycznych, jak i wynikach kilkunastu autorskich badań empirycznych, traktuje CIE jako rezultat kompromisu między efektywnym wykorzystaniem zasobów poznawczych a minimalizacją entropii modelu poznawczego (rozumianej jako miara niepewności lub precyzji tego modelu). Zgodnie z DIO, dezinformacja – ze względu na swoją silną wartość eksplanacyjną – otrzymuje w procesie poznawczego ważenia większe prawdopodobieństwo niż jej sprostowanie. Skutkuje to powstaniem modeli poznawczych o niskiej entropii, preferowanych przez system poznawczy z uwagi na niski koszt przetwarzania. Jednakże, gdy pojawiają się nieadaptacyjne rozbieżności między predykcjami jednostki a informacjami napływającymi z otoczenia, może dojść do strategicznego zwiększenia entropii modelu, umożliwiając rewizję poprzez zmianę wag przypisywanych poszczególnym informacjom. Proces ten, choć kosztowny poznawczo, pozwala na konstrukcję modelu lepiej dostosowanego do napływających danych i ponownej minimalizacji entropii – poprzez nadanie większego prawdopodobieństwa korekcie (w przypadku skutecznej rewizji) lub powrót do dezinformacji (w przypadku jej niepowodzenia).

Model DIO oferuje zatem procesualne, zintegrowane podejście do problematyki ulegania dezinformacji, wpisując się w nurt dynamicznych modeli poznania. Dostarcza tym samym bardziej zniuansowanego i trafnego ekologicznie wyjaśnienia mechanizmów, za pomocą których dezinformacja wpływa na rozumowanie. Proponowany model koresponduje również z szerszą debatą dotyczącą kryzysu teorii w psychologii, w szczególności z problemem braku kumulatywności tychże teorii. W przeciwieństwie do innych [sic!] nauk przyrodniczych – takich jak fizyka czy biologia – w których rozwój wiedzy odbywa się zazwyczaj poprzez stopniową integrację i rozszerzanie istniejących modeli, psychologia często rozwija się w sposób rozproszony i niespójny, przy równoległym funkcjonowaniu wielu różnych teorii. Dodatkowo, liczne teorie psychologiczne charakteryzują się wysokim poziomem ogólności lub są sformułowane wyłącznie w sposób werbalny i nieprecyzyjny, co sprzyja ich dostosowywaniu do wyników empirycznych post factum i ogranicza ich wartość predykcyjną, uniemożliwiając rozwój psychologii w kierunku ścisłym. Choć jest dopiero w początkowej fazie formowania, model DIO wstępnie odpowiada na potrzebę możliwości większej formalizacji teorii psychologicznych, proponując dwa mechanizmy poznawcze, które można przedstawić jako parametry w układzie dynamicznym. Tym samym DIO otwiera drogę do dalszych kroków postulowanych w artykule „Theory construction methodology: A practical framework for building theories in psychology” przez Borsbooma i współpracowników (2021), takich jak budowa modeli matematycznych czy symulacje agensowe, robiąc krok w stronę bardziej precyzyjnej i ścisłej teorii procesów poznawczych w kontekście przetwarzania dezinformacji.

Dopasowywanie strategii decyzyjnych do kontekstu jest jednym z kluczowych problemów w dziedzinie psychologii podejmowania decyzji. Wyniki badań w planie międzyosobowym spójnie pokazują silne dowody na rzecz dopasowywania strategii, jednak w planie wewnątrzosobowym zaobserwowano, że ludzie trzymają się początkowo nauczonej strategii, zwłaszcza kiedy jest to strategia kompensacyjna.

Aby sprawdzić, na ile dodatkowa ekspozycja na zmianę środowiska wpłynie na porzucenie wcześniej nauczonej, ale już nieadekwatnej strategii, przeprowadziliśmy badanie w paradygmacie podejmowania decyzji na podstawie wielu wskazówek. W pierwszej części badani przeszli przez trening oraz środowisko kompensacyjne, w którym adekwatną strategią było korzystanie ze wszystkich dostępnych informacji z wzięciem pod uwagę wag każdej z nich (Weighted Additive; WADD). Następnie badani przeszli przez dwa środowiska niekompensacyjne, faworyzujące decyzje oparte tylko na najważniejszej wskazówce (Take The Best; TTB). Badani otrzymywali dodatkowe wynagrodzenie, jeśli podejmowali decyzję zgodnie ze strategią dopasowaną do środowiska. Do klasyfikacji osób jako korzystających z WADD lub TTB wykorzystane zostało modelowanie bayesowskie (Bayesian latent-mixture models).

Wyniki pokazują, że wszyscy badani początkowo nauczyli się strategii WADD, co stanowi dowody na rzecz dopasowania strategii do początkowego kontekstu zadania. Mimo zmiany, większość badanych nadal trzymała się tej strategii w pierwszym środowisku niekompensacyjnym. Po ponownej ekspozycji więcej osób zmieniło strategię na TTB, jednak połowa wciąż korzystała z WADD. Wyniki te stanowią potwierdzenie wcześniejszych dowodów na rzecz dopasowania strategii decyzyjnej do kontekstu zadania oraz utrzymania wcześniej nauczonej strategii kompensacyjnej po zmianie środowiska. Pokazaliśmy również, że dodatkowa ekspozycja na zmianę środowiska zwiększa szanse na zmianę strategii na adekwatną. Na poziomie teoretycznym, pokazuje to warunek brzegowy teorii ograniczonej racjonalności (bounded rationality). Omówione zostanę również następne planowane eksperymenty w ramach tej linii badawczej.

W wielu dyscyplinach nauk społecznych obserwuje się obecnie zwrot od perspektywy internalistycznej ku ujęciom eksternalistycznym. Klasyczna teoria ekonomii opierała się na założeniu o racjonalności jednostki oraz stałości jej preferencji. Równolegle, w psychologii poznawczej zauważalna jest ewolucja od modelu komputacyjnego, traktującego umysł jako system przetwarzania symboli, ku bardziej zlokalizowanym, ekologicznym i rozproszonym ujęciom, takim jak embodied cognition. Ten epistemologiczny zwrot jest wspierany zarówno przez rozwój metod badawczych, jak i przez pogłębioną refleksję metateoretyczną dotyczącą interakcji między różnymi komponentami systemów poznawczych.

Podobna tendencja widoczna jest w ekonomii behawioralnej i psychologii ekonomicznej, które dotąd koncentrowały się głównie na opisie błędów poznawczych, pomijając pytanie o warunki, w których aktywowane są określone strategie decyzyjne. Coraz więcej badań odnosi się jednak do czynników zewnętrznych — kontekstu ewolucyjnego, środowiskowego i społecznego — które mogą wpływać na wybór mechanizmów poznawczych w rozwiązywaniu problemów decyzyjnych.

Zwrot eksternalistyczny znajduje odzwierciedlenie także w ekonomii instytucjonalnej. Nowa ekonomia instytucjonalna, zapoczątkowana przez Douglassa Northa, definiuje instytucje jako „zasady gry” lub „współdzielone modele mentalne”, wpisując się tym samym w szerszy paradygmat, który może być owocnie połączony z teorią rozszerzonego umysłu (extended mind) Andy’ego Clarka, w tym jego społeczną wersją (socially extended mind). Zgodnie z tym ujęciem, procesy poznawcze mogą być częściowo realizowane za pośrednictwem zewnętrznych artefaktów (np. narzędzi, zapisków), jak również poprzez społeczne normy i praktyki.
Celem wystąpienia będzie teoretyczny przegląd literatury dotyczącej możliwości uprawiania ekonomii behawioralnej i psychologii ekonomicznej z perspektywy eksternalizmu. Przedstawione zostaną kluczowe założenia podejść internalistycznych i eksternalistycznych, ich punkty styczne oraz propozycje integracji, prowadzące do sformułowania agendy badawczej uwzględniającej zewnętrzne uwarunkowania podejmowania decyzji. Główne pytanie, które zostanie postawione, brzmi: co wnosi osadzenie badań behawioralnych, kognitywnych i neuroekonomicznych w zewnętrznym środowisku decyzyjnym? Dodatkowo poruszona zostanie kwestia możliwości eksperymentalnego operacjonalizowania tego paradygmatu. Prezentacja będzie miała charakter otwarty i stanowić będzie zaproszenie do refleksji oraz dyskusji nad kierunkami rozwoju nauk o podejmowaniu decyzji.

Pamięć jest jednym z kluczowych pojęć psychologii, a jednak nie ma ustalonej tożsamości ontologicznej. Różne modele teoretyczne, od magazynowych i procesualnych, konstruktywistyczne i dyspozycyjne, aż po rozszerzone, operują rozbieżnymi założeniami ontologicznymi co do tego, czym pamięć jest. Może stanowić strukturę przechowującą dane, proces poznawczy, dyspozycję lub relację między organizmem a środowiskiem. Choć każda z tych koncepcji funkcjonuje w obrębie badań empirycznych, ich założenia ontologiczne pozostają zwykle nieujawnione w publikacjach. Praca podejmuje analizę tego problemu i jego konsekwencji dla metodologii badań psychologicznych. Główna trudność polega na tym, że różne badania używają tego samego terminu „pamięć”, odnosząc się do zjawisk nieporównywalnych. Testy pamięci roboczej korzystają z innej definicji pamięci niż badania nad fałszywymi wspomnieniami czy rekonstrukcją narracyjną. Brak jawnych założeń ontologicznych utrudnia interpretację wyników, ogranicza możliwość ich porównania i może prowadzić do jedynie pozornej kumulacji wiedzy. W odpowiedzi na ten problem praca przedstawia porównawczą analizę pięciu modeli pamięci, wskazując na ich rozbieżności ontologiczne i konsekwencje dla praktyki empirycznej. Proponuję traktowanie tych różnic nie jako przeszkody, lecz jako okazję do bardziej świadomego wykorzystania pluralizmu teoretycznego. Umożliwiłoby to lepszą komunikację naukowej i dokładniejszą interpretację danych. Uświadomienie sobie założeń ontologicznych stosowanych modeli może nie tylko poprawić jakość badań i ich transparentność, ale również pomóc odbiorcom spoza specjalizacji w prawidłowym rozumieniu badań nad pamięcią. Analiza wpisuje się tym samym w szerszy nurt refleksji nad fundamentami pojęciowymi psychologii oraz w dialog z filozofią nauki.

Współczesne podjeście do statystyki w naukach społecznych, nazywane często NHST, jest postrzegane nierzadko, tak przez studentów jak i badaczy, jako statystyka per se. Wielu autorów (e.g. P.Meehl, G.Gigarenzer) jednak, wskazuję, że jest ono efektem osobliwego amalgamatu dwóch konkurencyjnych teorii Ronalda Fishera oraz Jerzego Neymana, zaś rozwój statystki dostarczył nam wielu narzędzi, dostosowanych do różnych problemów badawczych, nie zaś tylko jednego pomysłu na jej uprawianie. Nietrudno zauważyć, że wciąż, sposób uprawiania statystki, w naukach tak społecznych, jak i biologicznych czy medycznych, przypomina bardziej rytuał, niż krytyczne naukowe podejście. W swoim referacie spróbuje wskazać historyczne korzenie głównego obecnie podejścia do stawiania oraz testowania hipotez (Null-ritual), wskazać jego głowne problemy i powiązania z kryzysem replikacyjnym. Mam zamiar przedstawić też pokrótce alternatywy, takie jak Teoria Neymana-Pearsona, czy NHST Fishera, w planowanej przez autora formie. W ostatniej części, chiałbym zastanowić się co powstrzymuje społeczność naukową przed odejściem od rytualnego uprawiania statystyki, czy winni są edytorzy, czy może podręcznik, oraz zadać pytania o potencjalne rozwiązania, co wydaje mi się być dobrym wstępem do dyskusji po referacie. Problem ten jawi mi się jako kluczowy dla stanu naukowej Psychologii (I nie tylko), gdyż to właśnie sposób w jaki próbujemy wyciągnąć wiedzę z wczęsniej zebranych danych empirycznych, odpowiada w dużej mierze, za poziom replikowalności wyników czy jakości teorii naukowych.

Szeroko znany kryzys replikacyjny przez ostatnie dziesięć lat kształtuje myślenie o metodologii psychologicznej jak i rozumieniu współczesnej psychologii w ogóle. W dobie szlifowania istniejących metod pomiaru psychologicznego i analiz statystycznych często zapomina się o właściwościach dobrej teorii – spisanej czy to w języku naturalnym, czy też radykalnie sformalizowanej. Problemy z niską mocą eksplanacyjną teorii psychologicznych, powiązanym między innymi z niejednolitością siatki pojęciowej psychologii oraz brakiem jednoczących teorii nadrzędnych nazywa się ogólnie kryzysem teoretycznym. Oba te kryzysy składają się na większą całość – kryzys wiarygodności psychologii (Brzeziński, 2023).

W “Przeciw Metodzie” (1975), Feyerabend wskazuje na dwie nierozerwalne aspekty tego samego zjawiska procesu badania natury – pomiar oraz wyjaśnianie. Operując na dwóch tych pojęciach, kryzys replikacyjny odpowiada wychyleniu w stronę pomiaru. Kryzys teoretyczny natomiast – w stronę wyjaśniania.
W niniejszym referacie przedstawię podejście do obu kryzysów w psychologii jako pewnej tendencji historycznej – większego nacisku naukowców raz to na wyjaśnianie, raz to na pomiar.
Kolejno, celem referatu jest wskazanie podejścia, które (ku mojej najlepszej wiedzy) nie zostało jeszcze zastosowane do lepszego zrozumienia kryzysu wiarygodności. Ponadto referat połączy ze sobą oba kryzysy poprzez istniejącą już teorię z zakresu filozofii nauki. Wskazana zostanie argumentacja za tym dlaczego należy zawsze rozważać oba kryzysy chcąc tworzyć badania weryfikujące słabe teorie lub replikujące te dobre.

W referacie zostaną przedstawione wymienione kryzysy, z naciskiem na mniej znany kryzys teoretyczny. Kryzysy powiążę z naukowymi zjawiskami obserwacji i wyjaśniania, wskazując na czym ta dystynkcja polega.
Kolejno, zastanowię się, czy psychologowie nie wpadają w pułapkę realności dualizmu wyjaśnianie – obserwacja, co może generować mnogość kryzysów, składających się tak naprawdę na jeden szerszy kryzys wiarygodności.
Na koniec wskażę możliwe implikacje idące z takiej dystynkcji i z chęcią podejmę dyskusję odnośnie wygłoszonych przeze mnie tez.

Według jednej z najczęściej przytaczanych definicji psychologia to nauka o człowieku, jego świadomości i zachowaniu. Jednak ta ogólna definicja nie odnosi się adekwatnie do wszystkich subdyscyplin psychologii. Psychologia, w odróżnieniu od nauk ścisłych, nie opiera się na jednym spójnym paradygmacie, co rodzi pytania o jej naukowy status. Stanowi konglomerat często sprzecznych ze sobą teorii dotyczących funkcjonowania człowieka. Na pierwszy rzut oka trudno znaleźć np. podobieństwa między paradygmatem psychologii poznawczej a psychologii humanistycznej. Dlatego pojawia się wątpliwość, czy w ogóle można mówić o ,,jednej psychologii’’.

Wystąpienie jest zaproszeniem do metanaukowej refleksji nad tym, czy możliwe jest mówienie o jednej, spójnej psychologii jako dyscyplinie naukowej. Jego celem jest również zastanowienie się nad historią i przyszłością psychologii, w kontekście (pozornego?) rozdźwięku między różnymi paradygmatami w psychologii. Przedstawione zostaną również możliwe konsekwencje jedności (lub jej braku) w obrębie dyscypliny naukowej.

Spójny paradygmat dla wielu teoretyków jest wyznacznikiem jedności dyscypliny czy wręcz naukowości danego podejścia. Dlatego psychologii bywa zarzucana nienaukość, zwłaszcza w erze kryzysu replikacyjnego i braku wspólnego paradygmatu dla całej dyscypliny naukowej. Współistnienie wielu rywalizujących ze sobą (chociaż paradoksalnie czerpiących z siebie nawzajem) nurtów było widoczne od samego początku psychologii: podejścia czerpiące z dziedzictwa filozofii oraz te inspirowane pozytywistycznym ideałem nauk ścisłych. Specyfika psychologii jako nauki i jej programu badawczego przysparza trudności w kontekście przynależności do określonej kategorii nauk. Choć dziś klasyfikuje się ją jako naukę społeczną, istnieją podstawy, by uznawać ją (lub jej subdyscypliny) również za naukę humanistyczną bądź ścisłą. W literaturze padają propozycje, jak można rozwiązać problem różnic w paradygmatach psychologicznych i ich metodologii, które mogą uniemożliwić wypracowanie ,,jednej psychologii’’.

W moim wystąpieniu argumentuję, że psychologia powinna być traktowana jako nauka wieloparadygmatowa, której jedność opiera się raczej na wspólnej problematyce niż wspólnej metodologii. Jedność nie jest niezbędna dla rozwoju psychologii — przeciwnie, jej zróżnicowanie sprzyja postępowi wiedzy. Zamiast postulatu unifikacji, proponuję koncepcję komplementarności podejść oraz liberalne podejście do przynależności kategorialnej psychologii, uznające wartość wielości perspektyw. Taka perspektywa pozwala docenić różnorodność podejść bez konieczności ich podporządkowania wspólnemu, nadrzędnemu paradygmatowi. Różnorodność nurtów ma swoje zalety, ponieważ zapewnia przestrzeń na dyskurs naukowy, dzięki któremu można wypracować nowe rozwiązania, zmodyfikować już istniejące czy określić nowe kierunki badań np. nad skutecznością wybranych interwencji psychologicznych w praktyce klinicznej.

Pytanie postawione w tytule można rozważyć z kilku różnych perspektyw, w zależności od tego, jakie rozumienie ,,jedności psychologii’’ przyjmiemy. W literaturze można znaleźć rozmaite propozycje zdefiniowania tego konstruktu, często nawet wykluczające się. Rozważając pytanie o jedność psychologii, trzeba zdecydować, czy oczekujemy od niej spójności treściowej, metodologicznej czy też rozumienie ,,jedności’’ w ramach sposobów realizacji i praktyki danej dyscypliny. Temat jest warty omówienia, ponieważ odpowiedź na to pytanie może mieć kluczowe znaczenie dla tożsamości dyscypliny i jej przyszłego rozwoju – zarówno w aspekcie akademickim, jak i praktycznym.

Brak relacji romantycznych i seksualnych może negatywnie wpływać na dobrostan, zwłaszcza gdy singielstwo postrzegane jest jako niechciane. Obecnie zwraca się uwagę na problemy związane z romantyczną i seksualną samotnością wśród żyjących w pojedynkę mężczyzn. Szukając osób o podobnych trudnościach, zrzeszają się oni w społecznościach „manosfery” (ang. manosphere) – nieformalnej sieci stron internetowych, grup i forów dyskusyjnych poświęconych męskim sprawom, nierzadko promującej radykalne postawy, wrogie wobec kobiet i feminizmu.

Jedną z kluczowych grup manosfery są incele (ang. incels, involuntary celibates) – młodzi mężczyźni, którzy utrzymują, że żyją w „mimowolnym celibacie”, gdyż pomimo starań nie mogą znaleźć partnerki. Wyjaśnień dla swoich niepowodzeń szukają w biologicznym determinizmie i psychologii ewolucyjnej. Początkowe badania na ich temat skupiały się na radykalizacji politycznej, bowiem poglądy inceli często łączą się z mizoginią i prawicowym światopoglądem. Obecnie podkreśla się jednak, że incele są różnorodną grupą, o złożonych poglądach społeczno-politycznych, w której przeważają samotni mężczyźni. Choć część z nich jest podatna na radykalizację, stanowią oni przede wszystkim grupę ryzyka w zakresie zdrowia psychicznego, mierzącą się z izolacją społeczną i wykluczeniem ekonomicznym.

Mój projekt stanowi jedną z pierwszych analiz psychologicznych inceli w Polsce. Celem jest identyfikacja charakterystyk osobowościowych i behawioralnych różniących inceli od innych singli nieprzyjmujących tej identyfikacji. Obok badań kwestionariuszowych zaplanowano eksperymenty, będące znaczącą innowacją w literaturze dotyczącej inceli. Obecnie prowadzone są prerejestrowane badania kwestionariuszowe online, dotyczące 1) cech indywidualnych i światopoglądu, oraz 2) zdrowia psychicznego i relacji. W badaniu 1 (n = 256) incele wykazali się wyższymi wynikami w zakresie seksizmu i tradycjonalizmu, samotności, a także niezadowolenia ze statusu związku i relacji nieromantycznych w porównaniu do innych singli. Badanie 2 (w toku) porównuje inceli i innych singli na takich wymiarach jak lęk przed byciem singlem, romantyczne przekonania, czy styl przywiązania. Oba badania uwzględniają także pomiar potrzeb domknięcia poznawczego, znaczenia i bliskości – zakłada się, że ich frustracja może popychać młodych mężczyzn do identyfikacji jako incele. Wyniki kwestionariuszy zostaną omówione podczas wystąpienia. Przedstawiony zostanie także planowany dalszy przebieg projektu, czyli badania eksperymentalne. Mają one na celu analizę zachowań inceli oraz czynników prowadzących do ich braku sukcesów w randkowaniu, innych niż deklarowany biologiczny determinizm. Zakłada się analizę zachowań decyzyjnych inceli w warunkach wyboru w symulacji aplikacji randkowej (tzw. mock swiping paradigm), ich zaufania społecznego (z wykorzystaniem gry ekonomicznej – trust game, “gry w zaufanie”), a także dwa badania poświęcone podejmowaniu ryzyka i reakcji na odrzucenie.

Prowadzone badania mają znaczenie zarówno naukowe, jak i aplikacyjne. Mając na uwadze rosnący odsetek singli, wysokie wskaźniki samotności, spadek aktywności seksualnej i rozczarowanie nowymi formami poszukiwania relacji online, nie można wykluczyć, że popularność identyfikacji incelskiej wzrośnie. Przyjrzenie się predyspozycjom i mechanizmom, które skłaniają młodych mężczyzn żyjących w pojedynkę do określania się mianem inceli, może pomóc w zrozumieniu zarówno tej grupy, jak i innych mężczyzn, mierzących się z podobnymi problemami.

Hipoteza samoudomowienia aspiruje do wyjaśnienia nie tylko przetrwania, ale i dynamicznego rozwoju naszego gatunku. Według jej zwolenników na przestrzeni co najmniej 80 tys. lat doszło do zmian hormonalnych, które uczyniły nas ,,przyjaźniejszymi” – osobniki mniej agresywne częściej angażowały się we współpracę i rozmnażały, co prowadziło do dalszego poszerzania sieci relacji społecznych. W ten sposób wykształciła się swoista pętla sprzężenia zwrotnego, w wyniku której człowiek stał się gatunkiem ultraspołecznym. Społeczeństwo XXI wieku daleko za sobą pozostawiło środowisko naszych przodków, lecz nie ich genetyczne uwarunkowanie – choć możliwe jest przetrwanie bez nawiązywania znaczących więzi z innymi, to absolutna deprywacja społeczna jest niemal niemożliwa do zniesienia. Obecnie stoimy w obliczu dynamicznego rozwoju sztucznej inteligencji (Artificial Intelligence, AI), która przenika do wielu sfer ludzkiego życia i stwarza zupełnie nowe możliwości zaspokojenia ludzkiej potrzeby przynależności. Kontakt z nią jest dziś powszechnie dostępny za pomocą wielu chatbotów i aplikacji, które umożliwiają użytkownikom rozwój osobistych relacji paraspołecznych z maszyną. Moim celem jest refleksja nad tym, czy w psychologii i psychoterapii istnieje dziś miejsce dla sztucznej inteligencji. W tym celu omówione zostaną możliwe zastosowania AI w tych dziedzinach, a także logistyczne i etyczne ograniczenia jakie się z tym wiążą.

Ludzkie procesy poznawcze i ich rezultaty są specyficzne, dzięki realizowaniu ich przez konkretny podmiot cielesny. Poznanie zatem ma charakter ucieleśniony, zależny od ciała i świata, w którym poznający podmiot żyje i poznaje siebie (Dąbrowski, 2021). Z kolei aktorstwo to zawód, w którym głównym narzędziem artysty jest jego ciało, głos, myśli, emocje i jego otoczenie (Lucanu, 2020). Zadaniem aktora jest przedstawienie wiarygodnej i przekonującej postaci, którą systematycznie ćwiczy w okresie prób i spektakli. Akt wcielania się w rolę jest specyficzną sytuacją, w której aktor wpływa na swój wygląd ciała, odtwarzane gesty, ruchy i stosowany język, a także na najbliższe otoczenie, chcąc przedstawić postać. Jednocześnie teoria ucieleśnionego poznania opiera się na założeniu, że świadomość jest jednią umysłu i ciała.

Przytoczone założenie teorii Ucieleśnionego poznania, dla aktora posługującego się ruchem scenicznym, kierowanym w rozwiązywaniu problemów postaci często nie przez swoje własne zachowanie a napisane reakcje i odczucia granego charakteru może stwarzać wyjątkowe implikacje. W dyskusji o tym fenomenie można usłyszeć różne propozycje tego, jak rola jest odczuwana i jakie ślady po niej pozostają. Padają tezy o zjawisku istnienia podwójnej świadomości (Lucanu, 2020) i o zmianach w poczuciu własnego “ja” aktora (Greg, 2019). Wobec tego nasuwają się pytania: jak aktor doświadcza wcielania się w postać, zważywszy na implementację obcego ucieleśnienia a jednocześnie posiadania jedni umysłu i ciała? Jak aktor doświadcza wcielenia się w rolę w trakcie odgrywania postaci i jak zmienia ucieleśnione doświadczenie siebie i świata?

Celem mojego badania będzie poznanie doświadczeń wcielania się w rolę aktorów z uwzględnieniem perspektywy ucieleśnionego poznania i ich interpretacja z zastosowaniem interpretatywno-fenomenologicznej analizy tematycznej. Zbadam aktywnych zawodowo aktorów bezpośrednim półustrukturalizowanym wywiadem. W badaniu wykorzystam zdjęcia zaproszonych uczestników w rolach, które osoby badane wybiorą samodzielnie, i które będą służyć lepszemu odpamiętaniu treści.

Chociaż eksperyment jest fundamentalnym narzędziem w psychologii i innych naukach empirycznych, to jednak cały czas większość prac magisterskich i prac studentów na zaliczenie opiera się na badaniach korelacyjnych wykonywanych na danych zebranych przy użyciu internetowych ankiet. Już nawet nie wchodząc w oczywiste wady takiego podejścia, należałoby się zastanowić, dlaczego tak się dzieje. W dużym stopniu prawdopodobnie jest to spowodowane przez brak praktycznej wiedzy dotyczącej podjęcia takiego przedsięwzięcia i po co to robić. Dlatego też w moim wystąpieniu przedstawię korzyści płynące z zajmowania się neuropsychologią eksperymentalną i praktyczne porady, jak zacząć robić to szybko i bez budżetu. Niestety, aktualny poziom uprawiania tej dyscypliny jest często niski i wiążę się z boleśnie wolnym postępem. W związku z tym wygłoszę również krytykę obowiązującego sposobu myślenia w projektowaniu i interpretacji badań neuronaukowych. Uważam bowiem, że wychodzenie od i opieranie się na „osiągnięciach” psychologii poznawczej nie ułatwia, ale raczej utrudnia zrozumienie tego, jak działa mózg i jakie prawa rządzą zachowaniem.

Subiektywnie obiektywni – po co psychologii mózg, a neuronauce człowiek? Współczesna nauka o umyśle często stawia w opozycji dwie perspektywy badawcze: subiektywne pomiary doświadczenia oraz obiektywne dane neuroobrazowania. W moim wystąpieniu argumentuję, że to rozróżnienie jest nie tylko sztuczne, ale także ograniczające. W istocie, synergiczne wykorzystanie równocześnie psychologicznych narzędzi introspekcyjnych i technik neuroobrazowania oferuje znacznie bogatsze zrozumienie funkcjonowania ludzkiego umysłu niż każda z metod stosowana osobno.

Przedstawię przykłady badań, w których zintegrowanie danych subiektywnych z neuroobrazowaniem doprowadziło do pogłębienia wglądu w mechanizmy percepcji, świadomości oraz integracji bodźców. W szczególności skupię się na przypadkach, w których pomiary introspekcyjne, choć często postrzegane jako “nieobiektywne” lub „niepewne”, okazały się kluczowe dla interpretacji złożonych wzorców aktywności neuronalnej. W dalszej części wystąpienia podejmę próbę krytycznej analizy, czy podejścia tego typu rzeczywiście przybliżają nas do rozwiązania tzw. trudnego problemu świadomości (Chalmers, 1995), a więc zrozumienia, jak i dlaczego określone stany mózgu są powiązane z konkretnymi jakościami doświadczenia subiektywnego. Choć problem ten jest z definicji nierozwiązywalny, uważam, że jego systematyczne badanie (także w ramach empirycznych projektów) ma fundamentalne znaczenie dla przyszłości nauki o człowieku.

Ostatnim celem wystąpienia jest refleksja metanaukowa: czy rzeczywiście powinniśmy dążyć do rozwiązania tego problemu, czy może uznać go za zbędną abstrakcję? Jednocześnie nie unikam trudnych pytań metodologicznych: co tak naprawdę mierzy neuroobrazowanie i w jakim stopniu odpowiedzi w eksperymentach introspekcyjnych odzwierciedlają realne stany umysłu?